– interview met H-teamlid Carolien Ligtenberg over de tweede werksessie met het CRa –

Op 2 november had het H-team zijn tweede werksessie met een nieuw College van Rijksadviseurs (CRa) in Villa Augustus in Dordrecht. Deze keer stond kwalitatieve gebiedstransformatie centraal: hoe wordt kwaliteit geborgd in het herbestemmingsvraagstuk? “Herontwikkeling van gebieden is de mooiste en beste kans om potentierijke plekken te creëren,” aldus H-teamlid Carolien Ligtenberg. Samen met Maarten van Tuijl bereidde zij de sessie voor.

De financieel-economische crisis ligt achter ons, was één van de highlights in de Troonrede die afgelopen september werd uitgesproken. De economie groeit, de koopkracht en de woonmarkt trekken weer aan. Ook marktpartijen pikken nu de herbestemming van leegstaande panden op. “Maar die leggen de nadruk vaak op kwantiteit en kortetermijnwinst,” vertelt Carolien. “Hiermee wordt het aanbod eenzijdiger en niet duurzaam, ontbreekt veelal aanpak op gebiedsniveau en worden functies verdreven die de leefbaarheid juist ten goede komen. Bovendien blijkt de herbestemming van erfgoed vaak te ingewikkeld.” Hoe kan kwaliteit hier beter worden geborgd? Hoe moet hierop worden gestuurd? En wat is daar voor nodig? Daarover wilde het H-team met het CRa in gesprek.

Kwaliteitsfactoren
Maar hoe definieer je kwaliteit? Carolien: “Dat kun je doen aan de hand van een aantal factoren. Het gaat om duurzaamheid: een gebied moet sociaal, economisch en fysiek tijdsbestendig zijn zodat het aantrekkelijk blijft voor de omgeving. Het gaat om samenhang. Hoe zorg je voor een op elkaar afgestemd geheel dat ook als zodanig wordt herkend? Het gaat om de maatschappelijke meerwaarde van een plek, en hoe er wordt omgegaan met de openbare ruimte. En ook de factor tijd is belangrijk: een geleidelijke transformatie heeft veel voordelen. Het project kan dan letterlijk en figuurlijk groeien en inspelen op de belangen van de plek, het gebruik en de gebruikers. Geleidelijke kwalitatieve gebiedsontwikkeling met meerdere partners kan een strategisch middel zijn om de stad te verbeteren en waardevol te maken. Het is belangrijk te sturen vanuit de kracht van het gebied. De verschillende partijen in een gebied hebben verschillende – soms tegenstrijdige – belangen. Kwaliteit heeft ook te maken met het verzekeren van die belangen. Voor al deze kwaliteitsfactoren moeten kaders worden gesteld. Daar heeft de overheid een cruciale rol.”

Regiemodellen
Die rol wordt nog te weinig genomen, vindt het H-team. Voorheen waren de rollen duidelijk. De overheid had de regie en zorgde er voor dat de gebouwde omgeving fysiek veilig was. Daarnaast was er een kleine groep stakeholders, zoals woningbouwverenigingen, ontwikkelaars en adviseurs. Tegenwoordig zijn er veel meer partijen bij een omgeving betrokken, terwijl de overheid zich steeds meer terugtrekt. “Bij het sturen op kwaliteit bij gebiedstransformatie is het belangrijk dat één (samengestelde) partij de regie voert. Dat hoeft niet per se de overheid te zijn, maar het moet wel helder zijn wie dan wel. Die vraag wordt nog niet vaak genoeg gesteld, terwijl alle partijen daar belang bij hebben,” aldus Carolien. “Er zijn drie varianten om de regie te voeren. Het kan de projectontwikkelaar-belegger zijn die er baat bij heeft dat zijn eigendom duurzaam wordt ingezet. Het kan een combinatie van verschillende partijen zijn zoals bijvoorbeeld bij de NDSM-werf, waar de gemeente, de ontwikkelaar en de gebruikers gezamenlijk een stichting hebben opgezet die de regie voerde bij de ontwikkeling van het gebied. En het kan de overheid zijn in samenwerking met de stakeholders. In alle gevallen is samenwerking het sleutelwoord. Langdurige betrokkenheid van alle partijen is van belang bij succesvolle herbestemming.”

“Buiten nieuwbouwen in een open veld is wel het gemakkelijkst en snelst te doen, maar het levert het minste op.”

Succesvolle gebiedstransformaties
In de eerste werksessie met het CRa ging het H-team in op de kansen van binnenstedelijke leegstand en hoe die beter te benutten. Deze keer werd ingezoomd op vier voorbeelden van succesvolle kwalitatieve gebiedstransformatie. De Kleefse Waard in Arnhem, waar eigenaar SchipperBosch het oude AkzoNobel-terrein transformeerde tot een duurzaam innovatief bedrijventerrein. Hier speelde de gemeente een faciliterende rol. De NDSM-werf, waar de gezamenlijke stichting de regie voerde om een plek te creëren voor kunst en cultuur. Het Brussels Wijkcontact: hier werkte het hoofdstedelijk gewest en gemeenten samen met de inwoners aan de verbetering van een aantal wijken. En tot slot de AG Vespa in Antwerpen, met een autonoom gemeentebedrijf als regievoerder voor het ontwikkelen van projecten die niet door de markt werden opgepakt. Carolien: “Ons appèl aan het CRa was om beter te formuleren hoe op kwalitatieve gebiedsontwikkeling kan worden gestuurd. Herontwikkeling is de mooiste en beste kans om potentierijke plekken te creëren. Het gaat vaak om betekenisvolle plekken met een geschiedenis. Buiten nieuwbouwen in een open veld is wel het gemakkelijkst en snelst te doen, maar het levert het minste op. Ik vergelijk het wel eens met fast food: een kwalitatief slecht product dat geen enkele voedingswaarde heeft, maar wel veel gegeten en geproduceerd wordt.”

Nieuw CRa
Vanaf 31 augustus heeft het CRa een nieuwe samenstelling. Naast Rijksbouwmeester Floris Alkemade, die vorig jaar aantrad, zijn landschapsarchitect Berno Strootman en architect stedenbouwkundige Daan Zandbelt benoemd als Rijksadviseurs voor Fysieke Leefomgeving. Het was de eerste keer dat het H-team het CRa in deze setting ontmoette. Carolien: “Dit nieuwe college komt op een kantelpunt in het herbestemmingsvraagstuk. De crisis is net voorbij en er wordt veel meer geld in herontwikkeling gestoken. Het CRa ziet de meerwaarde van kwalitatieve gebiedsontwikkeling. Deze sessie heeft bijgedragen aan het inzicht in hoe we dit kunnen aanpakken. Eerste stap is nu om helder te formuleren dat het streven naar kwaliteit een opgave is, en dat de overheid daarin een rol heeft die zij actief moet invullen. Het is belangrijk dat dit op de agenda van het CRa wordt gezet. Het H-team ziet het als taak kwalitatieve herbestemming in de praktijk aan te jagen.”

Carolien Ligtenberg is naast H-team-lid, architect en oprichter van Bureau ZWIRT, teamlid van Nederlandwordtanders, bestuurlid van Refill en de NDSM-werf en trekker van het project Young Innovators van het CRa.